.. خوێندنەوەی چوارینەکان ..
خەییام و چوارینەكانی لە زمان و وێژەی كوردیدا
چەرخی بیستەمی زاینی، چەلی سەرهاڵدانی ناوی خەییام و ناوبانگ دەركردنی چوارینەكانی بوو، لەهەر چوارقوڕنەی جیهاندا. دوای ئەوە كە ئیدوارد فیتز جیڕالدی ئینگلیسی بە ماوەی چاردە ساڵان (1859-1872) سەدو یەك چوارینەی بە شێوەیەكی تایبەتی وەرگێڕایە سەر زمانی خۆی و خەییام و بیروراِی خەییامی بە هاوزمانانی ناساند، زۆر نەخایاند ئەو شیعرانە، وردە وردە و یەك لەدوو یەك، بەرگی باقی زمانە ئورووپاییەكانیشی دەبەركراو هێشتا چەرخی بیستەم لە نیوە تێپەڕی نەكردبوو، بیرو بۆچوونی ئەو زانا هەڵكەوتەیە سەبارەت بە جیهان و مرۆڤ و كورتە مەودای ژیان و مەرگ و... لە دنیای پڕ هەرای ڕۆژاوای ئەو سەردەمەدا، سەری هەڵێناو هەستی هەستیارانی ڕاچڵەكلند و هزری ڕووناكبیرانی ڕاهەژاند.
سەیری خۆش لەوەدایە خەییامی شاعیریش -وەكی بووعەلی سینای پزیشك- پێشتر لە ڕۆژاوادا ناسرا و ناو و ناوبانگی بەرزەوە بوو، ئەمجارە ڕۆژهەڵاتیان و تەنانەت فارس زمانانیش ناسیانەوە! جا ئەگەر بێژین ((القانون فی الطب)) بووعەلی، بە بۆنەی بەزمانی عەرەبی و یەكجار دژوار بوونەیەوە، زۆربەی زۆری فارس زمان سەریان لێ دەرنەدەكرد و ماوەی هەزار ساڵ لەو تاك و تەرایەش تێدەگەییشتن، كەسی وایان لێ هەڵنەكەوت بۆیانی بكا بە فارسی، نازانم بۆ دیسان نێزیك هەزار ساڵ ئاوڕ نەدانەوە و بایەخ نەدان بە چوارینە یەكجار جوان و ڕازاوەكانی خەییام -كە ئەمجارە هەر بە زمانی فارسین- چ بیانویەك دەكرێ بتاشین و چۆناوچۆنی دەتوانین پاسا بكەین؟!
جا بەو پێییە ئێمەی كوردیش كە چاومان لە خاوەن ماڵ بڕیوە، هەر لەم دواییانەدا خەییامی شاعیرمان ناسیوەو وێژەوانان و هەستیارانمان، دوای وەرگێڕانی بە زیاتر لە سی زمان، ناویان بیستووەو پێیان زانیوە!
سەبارەت بە خەییام و چوارینەكانی، ئەوەی شیاوی گوتن بێ، مامۆستا هەژار لە پێشەكیە ڕازاوەكەیدا بە ناوی -خەیام و بیرو باوەڕی- فەرموویەتی و لە چەند لاپەڕەی تردا دەیخوێننەوە. بەرای من لەوە ڕێك و پێك تر و ڕسا و پەساتر ناگوترێ. ئەوەی لێرەدا شیاوی باسە، كورتە مێژوویێكە لەمەڕ چۆناوچۆنی وەرگێڕانی ئەو شیعرانە بە زمانی كوردی.
ئەگەر بەشوێن كەسانێكدا بگەڕێن كە چوارینەكانی خەییامیان وەرگێڕاوە، ناوی مامۆستایان ((كامران عالی بەدرخان))، ((شێخ سەلام))، ((گۆران)) و چەند كەسی تر و پاش هەموان ((هەژار))مان دێتە بەرچاو. ئەمن كاری شێخ سەلام و گۆرانم دیوە كی هێناویانەتە سەر كێشی بیست بڕگەی چوار بڕشت؛ یانێ كێشی هەموو شیعری فۆلكلۆری كوردی و زۆربەی دوو خشتەكیەكانمان. شێخ سەلام 214 چوارینەی كردۆتە كوردی و خوا هەڵناگرێ هێندێكیانی زور جوان هێناوەتەوە. گۆران 61 چوارینەی وەرگێڕاوە؛ كە زیاتریان لە لایەن خوییان ناسەكانەوە بە هی خەییام ناسراون و لە دیوانی مامۆستاشدا ئەچنە ڕیزی ئەو شیعرانە كە بۆ دڵی خۆی دایناوە و لە كێش و قافیە زیاتر گرفتێكی تری نەبووە!
باس لە چۆناوچۆنی ئەم شیعرانەو بەرامبەر كردنەوە و هەڵسەنگاندنیان، لە كتێبە بایەخداری ((خەییامی هەژارانە))، لێكۆڵینەوەی دۆستی هێژام كاك (سەلاحی ئاشتی)، بەتێر و تەسەلی هاتووە. ئێرە نەجێی ئەو كارەیەو نەش لە سەرینەی ئەو كتێبەدا، دوپاتە كردنەوەی پێویستە. تەنیا بۆ نمونە لەهەر كام دوو چوارینە چاو لێ دەكەین:
لە مامۆستا شێخ سەلام:
ئەم گۆزە وەك من ئاشقێ بوو زار
بە تاڵی زولفی یارێ گروفتار
ئەو دەستە ئێستە تەوقی ملیەتی
دەستێ بوو، كام دەست؟ دەستی ملی یار
***
دەسمایەی عومرم لەدەستم دەرچوو
بە پەنجەی ئەجەل جگەر كون-كون بوو
ناگەڕێتەوە كەسێ لەو دنیا
تا لێی بپرسین ئەحواڵی مردوو
لە مامۆستا گۆران:
ئەم گۆزە وەك من دڵدارێ بووە
گیرۆدەی زولفی نیگارێ بووە
ئەو دەسكەی ئێستا قوڵفە لە ملیا
سەردەمێك دەستی مل یارێك بووە
هەی داخ دەسمایە لە چنگمان دەرچوو
لەدەست مەرگ گەلێ جگەر كون-كون بوو
خۆ كەس لەو دنیا نایە لێی بپرسم
ئەنجامی كاری زووتر كۆچ كردوو
ئەمجارە با بێینە سەر باسی ئەم كتێبە:
پێشەكی با لەبیرمان بێ، بیری ووردو قووڵی خەییام، ئاكامی ووردبونەوەیەكی زانایانەی درێژخایەنە لەم دنیا -بەڕواڵەت- بێ سەر و بن و بێ تان و پۆیە و سەرهەڵدانی پرسیارێكی بێ ئاماژە لەمەڕ مرۆڤ و ژیان و چۆناوچۆنی هاتنی و بۆ ماوەیەك مانەوەی و ئەمجارە چوون و نەمانی لەسەر ئەم جیهانەو... دیارە بیری وا -وەك ئێژن- سەر لەزگی برسی نادا و مەرگ چۆناوچۆن ئەگینا كەسێك ئەكەوێتە ناو بۆچوونی وا قووڵ و بەڵكو بێ بنی ئەم خەیاڵاتە، ئارخەیان لە ژوورێك پاڵی دابێتەوەو كارەباری ژیانی لە گش بارێكەوە دابین بووبێ و هیچ خشتەیەك داینەچڵەكێنێ و هیچ وشەیەك ئیسراحەتی نەشێوێنێ. جا بۆیە دەڵێن فیلەسووفان لە سروشتی دەوڵەمەند و سازگاردا ڕاهاتوون، كە هەموو شتێكیان بۆ تەیارە بووە.
ئاشكرایە بۆ خوێندنەوەو تێڕامان و باش تێگەیشتن و تام و چێژە لێ چەشتنی ئەم شیعرانەش -تا ڕادەیەكی زۆر- بارو دۆخێكی وا هەر پێویستە؛ دەنا بۆ كەسێكی مەینەت داگرتووی خەم دورەلێداوی دەرەتان لێ بڕاو و داماو، كوا ئەو دەماخە دەمێنێتەوە لەخۆی بپرسێ و بەنیاز بێ بزانێ: ئاخۆ ئەم گۆزە ئاوی لێ دەخۆمەوە، خاكی لاكی كام خونكارە؟ یان: ئەو خونچە دومی كردۆتەوە، گڵی چ خونچەدەمێك بووە؟! منێكی (سەعدی شیرازی گووتەنی) قەتیس داكەتوو، خوایە هاوین چ بخۆم و زستان چی لەبەر كەم، چم داوە لەم قسەو باسانە؟
جا ئەگەر لە خوێندن و تێگەییشتن چەند قات سەرتر، باس لە وەرگێڕان بكەین، كورد ووتەنی (هەر وەتر).
دوای ئەم كورتە تێبینیە، پرسیارێك:
- ئەرێ ڕاستی مامۆستا هەژار كەی و چۆن ئەم دوسەت و پەنجا ڕوباعیەی هێنایە سەر زمانی كوردی؟
- ووردە ووردە لە نێوان ساڵەكانی 63 تا 67ی زایینی (42 تا 46ی كۆچی-هەتاوی)؛ یانی لە جەنگەی بزووتنەوەی ئازادیخوازی گەلی كورد بە ڕێبەری نەمر مەلا مستەفا بارزانی، هاوڕێ لەگەڵ شەڕ فرۆشتن و خەڵك كوشتن و بۆمبا باران كردن و ئاور لە كوردستان بەردانی دەوڵەتە فاشیستەكانی عێراق لەو سەردەمەدا.
مامۆستا ئەگەر پاش كاری ڕۆژانەی ڕادیۆی شۆرش و ڕۆژنامەی خەبات، ماوەیەكی بۆ مابێتەوە، ڕۆژان لەبن پاڵی سێبەرێ و شەوان لەبەر شۆلەی مۆمێ، چراگڕسۆزێ دانیشتووە و چوارینەیەكی هەڵبژاردووەو دەستی داوەتە بەكوردی دەرهێنانی.
كەسێك بۆ خوی پێشمەرگەو هەر ڕۆژێك لە كێوێك، نەزانێ تاوهەڵاتی بەیانیەكی تر بەچاو دەبینێ یان هەر ئەو ڕۆژە وەبەر یەك لەو دیان و سەتان فڕۆكە سەردان و گوللە و ئاور بارانە دەكەوێ؛ ژن و منداڵ لە شاری دوژمن، بێ پەناو بێكەس، بە نهێنی بژین و هەموو ساتێك لەو مەترسییەدا بن دوژمنی قەستەسەری دڵڕەق، شوێنیان هەڵكا؛ حەوتەو مانگ تێپەڕێ كەس نەبێ خەبەر و باسێكیان لێ بێنێ، دەبێ حاڵ و باڵی چۆناوچۆن بێ؟
بەو حاڵەوە بێننە بەرچاو لە فرسەتێكدا، سوچێكی دۆزیوەتەوە و لێی دانیشتووە و هۆشی لە دنیا بڕیوەو چاوی لێك ناوەو لەبەر خۆیەوە بە نەرمێك ورتەی دێ و جار جاریش لەسەر پاكەت یان پەڕی جگەرەكەی، بە خەتێكی لار و خوار شتێك دەنووسێ. لەپڕ شریخەی تەیارەیەك؛ ئەمجار گرمەو ئاور و دووكەڵ و تۆز لەهەموو لایەكەوە بەرز بێتەوە. پێشمەرگەیەك هاوار كا:
- مام هەژار! ئەوە چییە ئێژی لە دیوەخان پاڵت داوەتەوە، چاوەڕوانی چای و قلیانی؟ كورە مردوت مرێ، خۆت بكە بە كونە ئەشكەوتێك، بن بەردێكدا؛ كوژرای!
بە سەبرێكەوە لەبەر خۆیەوە:
- كاكە دە توخوا تاوێك، نەكا لەبیرم بچێتەوە؛ با بینوسم:
((مەیگێڕ بەسەرت پردی سیڕاتیش كەڵەكە...))!
مەولانای ڕۆمی دەڵێ: بە ئەوینەوە هەموو شتێ مانای لێ پەیدا دەبێ، كەچی هەموو لە مانای خودی ئەویندا ماونەتەوە! ئەرێ ڕاستی بەبێ ئەوینێكی ئاورین، شتی وا چۆن دەكرێ؟ كوا جێی بڕوایە كەسێك لەو تەنگانەدا، بیری بەلای شیعری خەییامەوە بێ و دڵی هانی بدا بیهێنێتە سەر زمانی كوردی؟! ئەوجار ئەگەریش بۆ دڵی خۆی، كارێكی وای كرد، دەبێ چی لێ شین ببێ؟
سەرنجێك لەسەر ئەم چاپە:
تا ئێستاكە، نزیك بە سەدهەزار بەرگ لەم كتێبە -بە ئاشكرا و بە دزی- لە چاپ دراوە. ساڵی 69ی كۆچی (91ی ز) مامۆستا فەرمووی با ((سرووش)) چاپی بكا، لەو كاتەوە تا ئەوڕۆ، ئەو پەخشانگایە -لە چەند چاپی جۆراو جۆردا- دەوری هەشتا هەزار بەرگی لێ چاپ كردووە. ئەوا ماوەیەكە چاپەكانی بە خەتی ((نەستەعلیق)) شێوەی ((چەلیپا))یە. ئەم شێوە نووسین و شێوازە جوانكارییە، بۆ كوردی بیگانە لە زمان و فەرهەنگی فارس، نامۆیە؛ تا ئەو ڕادە كە چەند برادەرێك لە هەولێر و سلێمانی ڕایانگەیاند كە ئەوانیش وەك زۆرێكی تر، لەو كتێبە ناگەن و بۆیان ناخوێنرێتەوە. لە سەرێكی تریشەوە دەزگای ((سرووش)) -بە تایبەت لەم دواییانەدا- گوێی بۆ بۆرە پیاو شل نییە و باری خۆی تازە ناگۆڕێ و دەقی خۆی چیتر ناشكێنێ! كە وابوو چارە لەوەدایە جارێكی تر -ئەمجار لەو دیو- بە خەت و بەرگێكی وەها لە چاپ بدرێ، بۆ هەمووان بخوێنرێتەوە.
بە داخەوە لە چاپەكانی پێشوودا، تەرتیبی ئەلف و بێكەی چوارینەكان تەواو نییە، لەم چاپەدا ئەو كارە جێبەجێ بووە؛ بە شێوەیەك ئەگەر كەسێ تەنیا باڵێ لە چوارینەیەكی لەبیر بێ، بە لەبەرچاو گرتنی ڕیزی ئەلف و بێكەی زمانی كوردی، دەتوانێ ڕاستەوخۆ بچێتە سەر ئەو یەكە وا بۆی دەگەڕێ. هەروەها لە ئاخری كتێبەكەوە، یەكەم باڵی چوارینەكان بە تەرتیبی پیتە سەرەتاییەكانیان ڕیز كراون تا بەو شێوەش بتوانین بیاندۆزینەوە. زیاد لەمانە -بۆ هاسانتر دەستنیشان كردنی چوارینەكان- هەر كام ژمارەیەكیان لەسەر نوسراوە.
وەك دەزانین، ئەم كتێبە پاشكۆیەكی بە ناوی ((چوارینەكانی بابا هەژاری موكریان!)) هەیە؛ بریتیە لە سی و حەوت دووبەیتی، غەزەلێك (زەردی لیمۆ) و پارچە هەڵبەستێكی چل بەیتی (ژوانێك)، لەسەر كێشی فۆلكلۆری كوردی، یانی بیست بڕگەی چوار بڕشت.
ئەم پاشكۆیە مامۆستا بۆ خۆی دایناوەو ئەگەریش كەسێك پێی وابێ لە باری هەم كاكڵ و هەم توێكڵەوە، لەگەڵ خەییامەكەدا زۆر یەك ناگرنەوەو جیرانی چاك نین پێكەوە، جێی دەست تێ بردن و هەڵپەرتاوتنی ئێمەمانان نییە، كەوابوو ئەم پاژەش دوایین قسە، وەك باس لە باری ڕێنووسی كتێبەكەیە. ڕاستە هێشتا ڕێنووسی یەكگرتوومان تەواو پوخت و پاراو نییە و گیرو گرفتمان هەر هەیە و جاروباریش تەواو تێیدا دادەمێنین. بەلام هەر ئەوەندەش كە لەسەری پێك هاتوین یەكجار باشە و هەموو نوسەرێك لەسەریە ڕەچاوی بكا و بە موو چیە لێی لا نەدا.
هەر بەو پێیە لەم چاپەدا دەستمان لە پێشوو بەرداوەو ڕێنووسی یەكگرتوومان ڕەچار كردووە. تل ئەو ڕادەش دەستی داوە، هەڵەو پەڵەكانیمان لێ سڕیوەتەوە؛ بەو هیوایە جێی ڕەزامەندی خوێنەرانی هێژا بێ.
ماجد مەردۆخ ڕۆحانی
سنە، نەورۆزی 1378 (2008)
سەرگوروشتەی ئەم خەییامە
زۆر دەمێك بوو دەگەڵ چوارینەكانی خەییامدا ببومە دۆست؛ ئەوەندەیان هۆگر ببوم، هەرگا كەسم لێ دیار نەبا، بە ویرە ویر فارسییەكانم دەخوێندەوە.
من یەكەمین كەسێك نەبووم كە خەییام بكەم بە كوردی. لەپێش مندا جەلادەت عالی بەدرخان لە ژمارەی ڕۆژنامەی ڕووناهەیەكەیدا (بە كرمانجی) پەخشی دەكرد.شێخ سەلامەیش بە شێوەی كوردی هەشت بڕشت وەریگێڕاو عەلائەدینی سەجادی بۆی لەچایداو چەند نمونە تەرجەمەش لە فازیل و مامۆستا گۆرانی دەگەڵ خست. ئەحمەدشاڵیش (كە مامۆستای مەدرەسە بوو) ئەم كارەی بەجێ هێنابوو؛ كە نەمدیوە چاپ كرابێ.
من وێڕای هۆگری زۆرم بە كاكڵی روباعیاتەكەی خەییام، زۆریش حەزم لە وەزنی روباعیەكانی بوو. جار بەجارێك روباعیەكم لەسەر وەزنی فارسیەكە دەكردە كوردی و لای خۆم یاداشتم دەكردن؛ تا ببوونە دووسەت و پەنجا ڕوباعی.
لە ساڵانی 46 و 47ی زایینیدا - كە كرامە سەرپەرشتی چاپەمەنی شۆڕشی كورد - بە ئیجازەی سەرۆكی شۆڕش (بارزانی) و هاوكارانی، هەر لە چاپخانەكەی خۆمان لەچایمدا. لەوان سەروبەندانەشدا، ناوی (هەژار) لە لای ساواك قوززەڵقورت و ژەهرەمار بوو. هەندێك هەلیان دەرفەت زانی و ناوی هەژاریان قت كردو بەناوی (خەییام لە كوردی) ئۆفسێتیان كردو فرۆشتیان. لێرەدا با كورتە باسێكتان بۆ بڵێم:
جارێك لەناو كۆمەڵێكدا، كاك سەید رەشیدی خانەقا گێڕایەوە:
((زەمانی شێخ (مەبەستی شێخی بورهان بوو) چەند كەس دزێكیان گرتبوو؛ دیوار برَێكیشی پێ بوو. هێنایانە خزمەت شێخی. گوتیان قوربان ئەو دزە ئەوشۆ خەریك بوو دزیت لێ بكا؛ لە نەخافل خۆمان پێدادا و گرتمان. شەو دە تەوێلەمان كردو ئێستاش هێناومانەتە خزمەت تۆ.شێخ هێندێكی تەماشای دزەكە كردوو بزەی هاتێ و پاشان فەرمووی: بەڕەلای بكەن با بڕوا! گووتم: قوربان جا چۆن دزێك بەڕەلا بێ و دیواربڕیشی بە شاهید دەگەڵدا بێ؟! شێخ ڕووی قسەی كردە جەماعەت و فەرمووی: ئەگەر ئەنگۆ قوون و هونەرێكتان هەیە، لەوە گەڕێن؛ بچن شێخ و خەلیفەكان، قازی و مەلاكانتان بگرن؛ كە زۆر لەو دزە دزترن! ڕدێن و بەرماڵ و عەباو مێزەر و جبەو قەڵەمیان، ماڵی موسوڵمانان دەبڕێ. ئەنگۆ لەباتی بیانگرن، دەچن دەستیان ماچ دەكەن ونووشتەو دوعاو بۆ دەنوسن. چوون ئەو فەقیرەو گرتووە ئاسنۆكێكی دوو بستی دەدەستی دایەلێتان كردوتە شات و شوت و دەتانەوێ تەنبَی ی بكەم؟!...))
ئێستا دەڵێم جا بەس نەبوو ئەو زەمانی، بێویژدانی و ڕاوەڕووتی هەق خۆرانی نوسەرانی كوردستان لەناوا نەبوو؟ ئەودەم دەبوو چی فەرمووبا؟! ئەوانەی كە ئێستا هەن و بە ڕواڵەتی خزمەت و بە وێژەو فەرهەنگی گوردی دەكەن و چاوەچاون لەهەر شوێنێ كتێبێكیان دەداو كەوێ، دەیقاپێنن و بە قاچاغی و بێ پرسی خاوەنەكەیان دووبارە لەچاپی دەدەن و لەسەر بەرگەكەی دەنووسن: ((هیچ كەسی تر مافی بەسەریەوە نیە))! تاكەی بەرهەڵدا دەبن و تا كوێ دەچن؟ ئەم ئاهۆیە هەر تایبەتی بە ئێرانە وبەشی زۆریش، كوردستانی گرتۆتەوە. كوردە نەجیمزادەكانی خوێندەواریش، هیچ قوولەیەك لەزیانی خۆیان ناكەن و ماڵی دزراویان دەسێنن و لایان وایە هیچ زیانێكی بۆ پەز نیە! چەند جارم بەگوێدا داون: ئێوە خۆ بەپیاو دەزانن، ئەگەر ڕۆژێك پێ بزانن دزێك بە دیواربڕەوە لە گەڕەكی ئێوە هەیە، گەلەكۆمەكی لێ دەكەن و دەری دەكەن؛ بەلام چۆنە سوور دەزانن ئەم كتێبانە دزیارین و لێشیان دەكڕن؟! ئێژن ئەمانەی خزمەتێ بە فەرهەنگی كوردی دەكەن! هیچ بیر لەوەش ناكەنەوە كە ئەمانە لە ڕسكان و هەراش بوونی فەرهەنگی كورد، بوونە ڕێكر.لاوێك كە تازە پێدەگا و لە دەردی گەلی تێدەگا و حەول دەدا بە نووسین خزمەتێ بكا -با یاساش پاسی بۆ ببڕێ- چۆن دەس بۆ ئەم بڤە درێژ كا؟ خۆ ئەگەر لەجیاتی نووسین تور و گێزەران بفرۆشێ، بەهرەی زۆرتری پێ دەگا. هەرچی بەهرەی قەڵەمیەتی بە دەرەدی خەییامەكەی هەژار دەچێ كە تا ئێستا لە سێ لاوە لێ ی دزراوە و هیچ پرسیشی پێ نەكراوە. بە هومێدم كە ئەم جارە دەتەڵەی سرووش هەڵنەنگوون و سایەو سەرمایەیان نەڕوا. بەهومێدم خەڵك و خوداش تۆزێك هەسیان بدەنەوە و دەست لەو ڕێگریە هەڵگرن.
ئیتر وا ئێوەو خەییامەكەی هەژار؛ بۆ پێنجەم جار.
هەژار
كەرەج، ڕێبەندانی 1368(1990)
خەييام و بيرو باوەڕى
ناوى خەييام و ناوبانگى چوار خشتەكيەكانى، لەوە دەرچوە هەژارێكى كورد بە خوێندەوارانى بناسێنێ؛ چونكە ئەو ناو و دەنگە لەو گەڕۆكە سەربەست و ئازادانەيە، بەبێ بەرگر و پرسيار لە هەموو سنوورو كەوشەنێكەوە دەرباز بووە و لە سەرانسەرى ئەم زەمينە خڕ و پان و بەرينەدا «بە ڕاشكاوى» سەرى بە هەموو ماڵێكدا كردووە و بۆتە ناسياوى هەموو كەس و هيچ ژير و بە بيرێك نيە كە ڕاز و نيازى خەييامى نەكردبێتە وەرەويركەى دڵ و خەمڕەوێن و ئاودەنگيلەى هەميشەى خۆى.
بەڵام نيازم لەم پێشەكى يە دەربڕينى بير و باوەڕى خۆمە بەرامبەر بەو كابرا خوێن شيرينەو ئەمەوێ لەو سوچەوە كە بەر دڵى من كەوتووە، دەمى بۆ بەرم و هەندێك لەو شوێنانە دەست نيشان بكەم كە تا ئێستا خەييام ناسەكان و خەييامى نوسەكان بە پێويستيان نەزانيوە، يان لە بيريان نەبووە هەنگاوى بۆ باوێژن!
گەلێك جار و بە زۆر چاپى جۆر بە جۆر چوار خشتەكييەكانى خەييامم بە فارسى و عارەبى ديتوەو هەر جارەش يەك يان چەند مامۆستاى بەرێز پێشەكى دوور و درێژيان لەسەر نوسيوەو پەراوێزيان لێ ناوەو بە خشل و جلى جوان خەملاندويانە و سسلەو پلپلە و متوموريان پێوە هەڵاوەسيووە. تەنانەت كتێبى گەورەو سەربەخۆشم دەربارەى خوێندۆتەوە، وەك (عمر الخيام) ى مامۆستاى كوردى كوردى نەزانى فارسى زمانى عارەبى نوس (احمد حامد الصراف) و (دمى با خيام) لە لايەن مامۆستاو نوسەرى پايەبەرز «على دشتى» يەوە.
زۆربەى ئەوانە نيازيان وا بووە ئەو شيعرانەى بە ناوى خەييامەوە كەوتونەتە سەر دەم و زاران، دان بژێرو بەردە شۆرى بكەن و ئەوى خۆيان بەردڵيان ئەكەوێ بيدەنە پاڵ خەييام و ئەوى بە گومانى ئەوان زيوان و داڕو جانە لێى هەڵوەژێرن و بە سوێندانەوە ڕەش ببنەوە كە بە ئامان و زەمان هەرگيز فڕى بەسەر خەييامەوە نىيە. چونكە پياوى وا گەورە قسەى خۆى ناخواتەوەو دوو دژ لە يەكتر كۆ ناكاتەوەو ئەو زانا خوا پەرست و خوا پارێزە هەرگيز كەپووى لە شتێكى وا نزيك نەكردۆتەوە كە بۆنى كفرو ناڕەوايى لێ هاتبێ!
بە بيرى من ئەوانە لەجياتى كاكڵە خۆشەكەى مەبەستى خەيياممان بۆ دەرخەن، هاتوون بە هەڵپەرتاوتن و ڕازاندنەوە «بەخەيالى خۆيان» خێچ و خواريان بۆ ڕاست كردۆتەوە و كەم و كوريان لێ داپۆشيوە! كەچى، بەداخەوە بەو هەموو شڕو شاتاڵ و تيتۆڵانە «كە بە دەردى دارى چاكيان بردوە» كارێكيان كردووە خوێندەواران سەريان لێ بشێوێو ئەو بەرە شيرينە نەبينن كە ئەو پيرە دارە شەنگ و تورتە لە پەستاو لە هەموو وەرز و چاخى ساڵا دەيگێڕێ و دايدەوەرێنێ و بە پلارى بەرد و دارى نەزانان و پێلەقەى مێشك ووشكان دانايەو ناشكێ و هەرگيز ووشك نابێ.
ئەگەرچى مێژوونوسان كەمتر وايە بوێرن يان لە قازانجيان بێ ڕووداوى ڕۆژگارى خۆيان ڕوەو ڕاست چۆنە بنوسن؛ جا يان لە ترسان، يان لە برسان، يان بە شوێن ئارەزوى خۆيانا ئەچن! بەڵام ديسان لە تێك خستنەوەى ئەو بوزگوڕانەى كە لێيان بەجێ ئەمێنێ، دەكرێ دێوجامەيەك لێك بدرێ و ڕاوى دەنگ و باسى ئەو سەردەمەى پێ بكرێ.
خەييام لە چەرخى پێنجەمى كۆچى دا ژياوە. كەسێك بۆ چۆنيەتى بارى ئەو ڕۆژگارە، كون و كاژێرى مێژوو لە كۆنە كتێبە پەرپوتەكانا بپشكنێ، سەرى ڕادەژەنێو واقى ووڕ دەمێنێ؟!
كاروبارى دنيا بەدەست مێزەر بەسەر و جبە لەبەر و بير كورت و ڕيش درێژ و كەللە ووشك و داوێن تەڕان دا بووە؛ هەر سازە لە هەوايەك و هەر ئاوازەى لە هەزار جۆرە مێشكى پڕ لە پڕو پوچەوە دەرچووە. حەفتاو دوو تيرە لە ئيسلاما هەبووە؛ هەموو يەكتريان بە كافر زانيوە. هەر تيپەى بە شوێن خەياڵاتێكا ئەسپى لينگ داوەو هەر دەستەى لە زەلكاوى نەزانى خۆيا خنكاوە. لەهەر گەڕەكە شار و گوندێكا چەند تەريقەتێك و هەر تەريقەتەى چەند شێخێك و هەر شێخەى چەند صۆفى و دەوێشێك و هەر صۆفىيەى ڕۆژوێكى گرتبێ، خۆى بە خاوەنى بەهەشت زانيوەو هەر دەروێشەى دوو حاو و حووى گوتبێ داواى خوايەتى كردوە.
خەييام هەڵكەوتەيەك بووە كە لە چاخى خۆيدا ئەگەر لە هەموو خەڵكى دەورو بەرى خۆى زاناتريش نەبوبێ، لەهەموان ئازاو بێترس تر بووە. لەم دەزگا گەورەو گرانە «كە ناوى زەوين و عاسمانە» وورد بۆتەوەو تێى هەڵڕوانيوەو زانيويە كە ئەم كردارە ڕەنگين و سەنگينە بەبێ وەستا نەكەوتۆتە گەڕ و دانەر و ڕانەرێكى هەر دەبێ هەبێ؛ بەڵام ئەم سازدەرە شيرينكارە چۆنەو كەى ئەم دەزگايەى بەرهەم هێناوەو بۆچى لێكى داوەو لەو كرو نەخش و تەونە كەونە «كە نەسەرى ديارە و نە بن» نيازى چ بووەو لە كەيەوە هەڵيواسيوەو كەى لەدارى دەكاتەوەو ئەيپێچێتەوە؟ ئەو هەزاران هەزار ئەستێرەو مانگە پڕشنگدارە بۆ هاتوون و چۆن هاتوون و چيان لێ دێ؟ تيرەى جانەوەر و مرۆ لە كوێوە هاتوەو بۆ كوێ دەچێ؟ ئەگەر نەهاتايە چ دەبوو؟ ئەگەر هێنراوە بۆ هەتا سەر نامێنێ و لەناو ئەبرێ؟ ئەگەر دەمرێ گيانەكەشى دەمرێ يان دەمێنێ؟ ئەگەر دەمێنێ جارێكى تريش دێتەوە سەر ئەو زەمينەو ژينەكەى پێشووى دەست پێ دەكاتەوە يان دەخرێتە قاپۆڕێكى زلترەوەو لە دنيايەكى ديكەوە سەرهەڵدێنێ؟ ئاخۆ كەس هەيە بيزانێ؟ يان ئەو وەرامانە لە پشت پەردەيەكى ڕەش و ئەستورەوەيەو تا پەردە لا نەدرێ كەس نايزانێ و ئەگەر لاش درا، كەس نەماوە تا بيزانێ؟
خۆى لەناو دەريايەكى سەرگەردانى دا ديتوەو كەوتۆتە پەلەقاژەى خۆ ڕزگار كردن. هاناى بردۆتە بەر نوسراوان و دەستەوداوێنى زاناو گەورە پياوان بووە؛ پرسيويە و خوێندويەتيەوە... كەس نەبوە دەستى بگرێ و لە گێژاوى دەرێنێ و شارەزايەكى واى دەست نەكەوتوە ڕچەى هەوارى زانستى ڕاستەقينەى بۆ دەستنيشان كاو لە هەڵدانەوەى پەرى كتێبان بايەكى وا هەڵى نەكردوە تەمى گومان و دوو دڵى بڕەوێنێ. ناچار چۆتە ناو بيرى بير و لێكدانەوەى خۆى و زۆر بە ووردى بەراوردى كردوەو ژيرانە لە مێشكيا هەڵى سەنگاندوەو ئازانە تێكوڵى پڕو پوچى شكاندوەو لەمپەرى كۆنەپەرستى پەڕاندوەو ئازادانە سەرو بنى كردوەو بۆى گەڕاوە.
لەو هەموو لێكدانەوەدا گەيشتۆتە ئەو قۆناغە كە تێ گەييوە هيچى لێ تێناگا! كە ئەمەش بەڕاستى پايەيەكى زۆر بەرزە لە زانستدا. سوقرات دەلێ من و خەڵكى ئاتينا نەزانين؛ من دەزانم كە نەزانم، بەڵام ئەوان ئەوەندە زانا نين كە بزانن نەزانن. ئەم جياوازىيە گەورەيەش ئەبێتە هۆى كوشتنم. يان پێغەمبەرى ئيسلام فەرمويە خوايە وەك پێويستە تۆمان بۆ نەناسرا.
جا چوە لەسەر ئەو جێگە بڵندەوە ئاوڕێكى لەو خەڵكەى دەورو بەرى داوەتەوە كە لە تاريكستانى نەزانى دا هەڵوەدان و بە نەشارەزايى وەنێو قوڕو چڵپاوى پڕو پوچ كەوتون و تێك هەڵدەنگون و خۆ لێك دەدەن و سەرەنگرێ دەبن. لاشيان وايە ڕێگە هەر ئەوەيە كە ئەوان گرتويانەتە بەرو زانست و هونەر هەر ئەو چەقەو گوڕە بن شڕەيە كە ئەوان پێيەوە خەريكن. بەزەى بەوانە دا هاتۆتەوە كە ناوى خۆيان ناوە هۆزان و پيتۆلى ڕۆژگار و بە عەباى فش و فۆل و مێزەرى لەنگەرى و شاڵى سەوزو كەشيدەى زەردو ڕيشى قەڵەمكار، خۆيان لە بەستەزمانان بە هەيبەت كردوەو مێشك و بيريان لە تێكوڵو پوچەڵ ئاخنيون و وازيان پێ لە كاكڵ هێناون! ئەم زەوىيە ناناسن كەلەسەرى دەژين، كەچى كێشەيانە داخوا عاسمان حەوتن يا نۆ؟! هەوگەڕ شاربەدەر دەكەن چونكە كوپەى دەسكردى ئەو مەى تێكراوە؛ بەڵام كولەكە سەراوى نابينن كە چەند لوس و لەبار هەڵخراوەتەوە! خۆيان هەزار گزى و دزى و دەسبڕى دەكەن و دەميان ناوەتە بينەقاقاى هەژارانەوە، خوێنيان دەمژن و كەلەپورى هەتيو و بێوەژنان ئەدەنە بن ليچ و شانازى بەوە دەكەن گۆيا مەى ناخۆنەوە! بە بزەيەكەوە ئەڵێ خۆزگە دزى و درۆكردنيش پياوى سەرخۆش بكردايە، ئەوسا ئەمانزانى كێ بێ ووشيارە.
بە توڕەييەوە ڕوو لەو جەبريانە ئەكا كە لايان وايە چاكەو خراپە لەدەست مرۆ دا نىيە و جەهەندەمى و بەهەشتى هەر لە ڕۆژى بناوانەوە ناونووس كراون. ئەلێ كەوايە سەركۆنەى مەستێك بۆ ئەكەن لەسەر مەى پەرستى؟ گالتە بەو كابرايە ئەكا كە لاى وابووە گيانى پياو ڕائەگوێزرێ و لەپاش مەرگى ئەچێتە بەر جانەوەرانەوە؛ ئەلێ كەوابێ هەڵدەگرێ ئەو كەرەى لمى پێ دەكێشن وەك تۆ مامۆستاى چەقەخانەيەك بوبێ!
خەييام هيچ باوەڕى نەكردووە زەمين لەسەر پشتى گايەك بێ و بە سمكۆڵى كەرى جرجاڵ لەبەريەك بچێ و تەمەنيشى پێنج يان شەش هەزار ساڵانە بێ. ئەو هێندەى بە لەمێژينە زانيوە لاى وابوە هەر خاكێكى هەيە، پاشماوەى لاشەى مردوانە. لاشى وا نەبوە ئەم دەزگا گەورەو گرانە وا بە سوك و هاسانى و بەو زوانە تێك ئەچێ. جا ناچارە بڵێ لەنێوان گاى زەمين و گاى عاسماندا كەرەگەل دەژێ!
بە كوردى و بە كورتى، ئەو گفتانەى خەييام (كە بە ڕواڵەت دژى يەكتر دێنەوە) هەريەك وەرامێكى گرچوو بڕە، بۆ باوەڕێكى پڕ لە هەڵەى ئەو ڕۆژگارە. هەر لە دەمى خاوەنيانەوە وەريگرتوەو هەر بەويش دەمكوتى كردون.
پوختەی مەبەستەكانی خەییام
خەییام لەمەڕ هاتوچۆی گیاندارو چلۆنەتی ئەم ئاو و زەوی و بەرز و نەوی عاسمان و ئەستێرانەوە زانیویە كە هێشتا هیچی لێ نەزانراوە، دیارە هەر شتێكیش كە پیاو توشی ئەبێ و ئەیبینێ، ئەگەر نەزانێ چیەو چۆنە، ناشزانێ بۆچی ئەبێ و بەهرەی چییە. ویستویە ئەو نەهێنییە گرنگە بزاندرێ و بناسرێ، ئاواتەخواز بووە ڕۆژێك دابێ مرۆ لەسایەی بیرلێكردنەوەو لێكدانەوەی ژیرانە، بە بنج و بناوانی بگاو شتێكی بەكەڵكی لێ هەڵكڕێنێ و لە بری ئەوە لەم سروشتە جوانە بترسێ یان جادوی پێ بكا، دەستەمۆی بكاو بەهەرەی لێ وەربگرێ.
بۆ بیركردنەوەش، ئەبێ هیچ كۆسپ و بەرگرێك لە رێگەدا نەبێ؛ بیرەوەر بتوانێ هەموو هۆشی خۆی {بە خڕو پڕی} بخاتە سەر ئەو نیازە كە هەیەتی. زەندەق نەماو و تۆقاوێكی هەر لەسەر پشتی لانكەوە تا دەچێتە ژێر توێی خاكەوە، هەر بە داغ و ئاگر بترسێندرێ و مارو دوپشكی سەرپان و كلك درێژ لە خوێن و مێشكیدا تریتانە بكەن، فێر كرابێ كە شەو و ڕۆژ مانگ و ساڵ هەر ئەبێ بگری و خۆی بەتاوانكار دابنێ، هەلی بیركردنەوەی ژیرانەی چۆن بۆ ئەمێنێ و چۆن دەرفەت دێنی زانستی پڕ سوودو بەهرە بخوێنێ؟ ویستویە بزانین ئەو كۆلكە مەلایەی كە نازانێ بۆ خۆی لە كوێڕا هاتوەو بۆ كوێ دەچێ، سیایی جەهەندەمیشی نەخراوەتە بەردەم تا بزانێ كێ لە ئاگرا كورسی بۆ دانراوەو كێش سێوی بەهەشتی بۆ قاش كراوە!
خەییام خوای ناسیوە، بەلام وەك خوا ناسە گەورەكان. لای وابوە خوا هەموی هەر خۆشی و بەزەیی و جوانی و بێ نیازییە. هەرگیز نەچاوی لە نوێژو ڕۆژوی كەسە و نە حەزیشی لە تۆڵەساندن و گۆشت برژاندن و كەلاك هەڵواسین و ڕشتنی فرمێسك و خوێنە. ئەوانەی خوایان وەك جەندرمەیەكی تورك دێتە بەرچاو، نەیان ناسیوەو بەهەڵەدا چوون. خواش بۆ خۆی فەرمویە من وەك هیچ شتێك نیم.
خەییام و مەی
گەلۆ! خەییامێك كە خاوەن ئەو هەموو بیرە قوڵ و بەرزانەبێ، یان وەك مێژو پێمان دەلێ، مامۆستایەكی گەورەو هۆزان بوەو گەلێك سیپارەو نوسراوی بە نرخی دەربارەی ژمارەو ئەستێرە ناسین هەبووەو بناغە دانەری ساڵ پێوی جەلالی بووەو گەلێك شتی تریشی لەهەموو بابەتێكەوە زانیوە، هیچ باوەڕ دەكرێ هەمیشە لە سوچی مەیخانەیەكی تاریكا بوبێتە سیپاڵ و هەرگیز ئەغیار نەبوبێتەوە؟! ئەگەر مەلیكشا یان خواجە نیزامەلمولك ویستبێتیان چاویان پێ بكەوێ، خەییام لە مەیخانەوە نرابێتە ناو سەبەتەیەك و بە كۆڵی عەنباڵێكەوە چوبێ بۆ وەرام دانەوەی پرسیاری پڕ لە گرێ پوچكەی دژوار؟ من لام وایە نەیخواردۆتەوە.. ئەگەر خواردبیشیەوە، هەر بۆ ناسین و زانین بوە؛ ویستویە بزانێ ئەو بادەیە كەوا ئەو هەموو شێخ و مشایخە گەورانە ئەوەندەیان پێ هەڵگوتووە چێژەو تامی چی ئەدا؟ بەڵام «وەك گوتمان» خەییام زۆر لەو نەزانانەی كە بەناوی زانا خۆیان بەسەر خەڵكا سەپاندوە، توڕە بووە؛ هێناویە مەیخۆری «كە بێهۆشی ئەهێنێ و گوناهێكە» دەگەڵ زیانی پڕ و پوچەكەی ئەوانا بەرامبەری پێ كردوەو ئەلێ سەرخۆشی لەو هۆشیارییە باشترە كە بە توڕڕەهات و پڕو پوچەوە خەریك بی. گوناهی مەی لە تاوانی دەست بڕیو درۆ كردن كەمترە. پیاو مەست و بێخەبەر بێ، نەك بە ئەغیاری، ئابڕوی دین و زانین بەرێ. لە لایەكی تریشەوە زانیویە لەسەر هێنانی بیرو باوەڕێكی تازەو پێ هەڵپرژان و بەگژاچونی كۆلكە مەلاو گەندەڵە شێخان، لەوانەیە بڕیاری كافر بوون و كوشتن و سوتاندنی بدرێ؛ هاتوە ئەو قسە هەق و ڕەقانەی لە تەختی بنی دیزەی شەرابدا شاردۆتەوە و زانیویە مەلاو كاڵ هێندە ووریا نین زۆری لێ بكۆڵنەوەو لەناو خڵتەی مەیدا بیدۆزنەوە. هەر بە باسی بادە بایان ڕەگوێ دەكەوێ و دەهۆڵی گوناهباری بۆ لێدەدەن و لە تۆمەتی كفر ڕزگار ئەبێ.
بەلێ خەییام گەواهیراتی بیری ووردی (كە بە خەڵكی ئەو دەمە قووت نەچوە) دەناو پیاڵەی مەیدا بە گەرووی داكردوون و دڵی خۆی ئاسودە كردوەو چاوی پیاوی گەوچی بەستوەو گفتە بەنرخەكانی بۆ تێگەیشتوانی دوارۆژ، لەسەر دەموزاری سەرخۆشانەوە «كە لایان وابووە خەییام هەر بە یارەكەی ئەوانی هەڵگوتووە» دەماو دەم هاتوەو بەبێ ترسی چەتەو گۆران، گەیشتۆتە ئەمڕۆ. هەروەك حافزی شیرازیش و گەلێك لە ووریاو ژیران، ئەم ووردەكاریە لە خەییامەوە فێر بوون و هەر لەسەر شوێنی ئەو ڕۆیشتوون.
خەییام و بیرو باوەڕی
ناوی خەییام و ناوبانگی چوار خشتەكیەكانی، لەوە دەرچوە هەژارێكی كورد بە خوێندەوارانی بناسێنێ؛ چونكە ئەو ناو و دەنگە لەو گەڕۆكە سەربەست و ئازادانەیە، بەبێ بەرگر و پرسیار لە هەموو سنوورو كەوشەنێكەوە دەرباز بووە و لە سەرانسەری ئەم زەمینە خڕ و پان و بەرینەدا «بە ڕاشكاوی» سەری بە هەموو ماڵێكدا كردووە و بۆتە ناسیاوی هەموو كەس و هیچ ژیر و بە بیرێك نیە كە ڕاز و نیازی خەییامی نەكردبێتە وەرەویركەی دڵ و خەمڕەوێن و ئاودەنگیلەی هەمیشەی خۆی.
بەڵام نیازم لەم پێشەكی یە دەربڕینی بیر و باوەڕی خۆمە بەرامبەر بەو كابرا خوێن شیرینەو ئەمەوێ لەو سوچەوە كە بەر دڵی من كەوتووە، دەمی بۆ بەرم و هەندێك لەو شوێنانە دەست نیشان بكەم كە تا ئێستا خەییام ناسەكان و خەییامی نوسەكان بە پێویستیان نەزانیوە، یان لە بیریان نەبووە هەنگاوی بۆ باوێژن!
گەلێك جار و بە زۆر چاپی جۆر بە جۆر چوار خشتەكییەكانی خەییامم بە فارسی و عارەبی دیتوەو هەر جارەش یەك یان چەند مامۆستای بەرێز پێشەكی دوور و درێژیان لەسەر نوسیوەو پەراوێزیان لێ ناوەو بە خشل و جلی جوان خەملاندویانە و سسلەو پلپلە و متوموریان پێوە هەڵاوەسیووە. تەنانەت كتێبی گەورەو سەربەخۆشم دەربارەی خوێندۆتەوە، وەك (عمر الخیام) ی مامۆستای كوردی كوردی نەزانی فارسی زمانی عارەبی نوس (احمد حامد الصراف) و (دمی با خیام) لە لایەن مامۆستاو نوسەری پایەبەرز «علی دشتی» یەوە.
زۆربەی ئەوانە نیازیان وا بووە ئەو شیعرانەی بە ناوی خەییامەوە كەوتونەتە سەر دەم و زاران، دان بژێرو بەردە شۆری بكەن و ئەوی خۆیان بەردڵیان ئەكەوێ بیدەنە پاڵ خەییام و ئەوی بە گومانی ئەوان زیوان و داڕو جانە لێی هەڵوەژێرن و بە سوێندانەوە ڕەش ببنەوە كە بە ئامان و زەمان هەرگیز فڕی بەسەر خەییامەوە نییە. چونكە پیاوی وا گەورە قسەی خۆی ناخواتەوەو دوو دژ لە یەكتر كۆ ناكاتەوەو ئەو زانا خوا پەرست و خوا پارێزە هەرگیز كەپووی لە شتێكی وا نزیك نەكردۆتەوە كە بۆنی كفرو ناڕەوایی لێ هاتبێ!
بە بیری من ئەوانە لەجیاتی كاكڵە خۆشەكەی مەبەستی خەییاممان بۆ دەرخەن، هاتوون بە هەڵپەرتاوتن و ڕازاندنەوە «بەخەیالی خۆیان» خێچ و خواریان بۆ ڕاست كردۆتەوە و كەم و كوریان لێ داپۆشیوە! كەچی، بەداخەوە بەو هەموو شڕو شاتاڵ و تیتۆڵانە «كە بە دەردی داری چاكیان بردوە» كارێكیان كردووە خوێندەواران سەریان لێ بشێوێو ئەو بەرە شیرینە نەبینن كە ئەو پیرە دارە شەنگ و تورتە لە پەستاو لە هەموو وەرز و چاخی ساڵا دەیگێڕێ و دایدەوەرێنێ و بە پلاری بەرد و داری نەزانان و پێلەقەی مێشك ووشكان دانایەو ناشكێ و هەرگیز ووشك نابێ.
ئەگەرچی مێژوونوسان كەمتر وایە بوێرن یان لە قازانجیان بێ ڕووداوی ڕۆژگاری خۆیان ڕوەو ڕاست چۆنە بنوسن؛ جا یان لە ترسان، یان لە برسان، یان بە شوێن ئارەزوی خۆیانا ئەچن! بەڵام دیسان لە تێك خستنەوەی ئەو بوزگوڕانەی كە لێیان بەجێ ئەمێنێ، دەكرێ دێوجامەیەك لێك بدرێ و ڕاوی دەنگ و باسی ئەو سەردەمەی پێ بكرێ.
خەییام لە چەرخی پێنجەمی كۆچی دا ژیاوە. كەسێك بۆ چۆنیەتی باری ئەو ڕۆژگارە، كون و كاژێری مێژوو لە كۆنە كتێبە پەرپوتەكانا بپشكنێ، سەری ڕادەژەنێو واقی ووڕ دەمێنێ؟!
كاروباری دنیا بەدەست مێزەر بەسەر و جبە لەبەر و بیر كورت و ڕیش درێژ و كەللە ووشك و داوێن تەڕان دا بووە؛ هەر سازە لە هەوایەك و هەر ئاوازەی لە هەزار جۆرە مێشكی پڕ لە پڕو پوچەوە دەرچووە. حەفتاو دوو تیرە لە ئیسلاما هەبووە؛ هەموو یەكتریان بە كافر زانیوە. هەر تیپەی بە شوێن خەیاڵاتێكا ئەسپی لینگ داوەو هەر دەستەی لە زەلكاوی نەزانی خۆیا خنكاوە. لەهەر گەڕەكە شار و گوندێكا چەند تەریقەتێك و هەر تەریقەتەی چەند شێخێك و هەر شێخەی چەند صۆفی و دەوێشێك و هەر صۆفییەی ڕۆژوێكی گرتبێ، خۆی بە خاوەنی بەهەشت زانیوەو هەر دەروێشەی دوو حاو و حووی گوتبێ داوای خوایەتی كردوە.
خەییام هەڵكەوتەیەك بووە كە لە چاخی خۆیدا ئەگەر لە هەموو خەڵكی دەورو بەری خۆی زاناتریش نەبوبێ، لەهەموان ئازاو بێترس تر بووە. لەم دەزگا گەورەو گرانە «كە ناوی زەوین و عاسمانە» وورد بۆتەوەو تێی هەڵڕوانیوەو زانیویە كە ئەم كردارە ڕەنگین و سەنگینە بەبێ وەستا نەكەوتۆتە گەڕ و دانەر و ڕانەرێكی هەر دەبێ هەبێ؛ بەڵام ئەم سازدەرە شیرینكارە چۆنەو كەی ئەم دەزگایەی بەرهەم هێناوەو بۆچی لێكی داوەو لەو كرو نەخش و تەونە كەونە «كە نەسەری دیارە و نە بن» نیازی چ بووەو لە كەیەوە هەڵیواسیوەو كەی لەداری دەكاتەوەو ئەیپێچێتەوە؟ ئەو هەزاران هەزار ئەستێرەو مانگە پڕشنگدارە بۆ هاتوون و چۆن هاتوون و چیان لێ دێ؟ تیرەی جانەوەر و مرۆ لە كوێوە هاتوەو بۆ كوێ دەچێ؟ ئەگەر نەهاتایە چ دەبوو؟ ئەگەر هێنراوە بۆ هەتا سەر نامێنێ و لەناو ئەبرێ؟ ئەگەر دەمرێ گیانەكەشی دەمرێ یان دەمێنێ؟ ئەگەر دەمێنێ جارێكی تریش دێتەوە سەر ئەو زەمینەو ژینەكەی پێشووی دەست پێ دەكاتەوە یان دەخرێتە قاپۆڕێكی زلترەوەو لە دنیایەكی دیكەوە سەرهەڵدێنێ؟ ئاخۆ كەس هەیە بیزانێ؟ یان ئەو وەرامانە لە پشت پەردەیەكی ڕەش و ئەستورەوەیەو تا پەردە لا نەدرێ كەس نایزانێ و ئەگەر لاش درا، كەس نەماوە تا بیزانێ؟
خۆی لەناو دەریایەكی سەرگەردانی دا دیتوەو كەوتۆتە پەلەقاژەی خۆ ڕزگار كردن. هانای بردۆتە بەر نوسراوان و دەستەوداوێنی زاناو گەورە پیاوان بووە؛ پرسیویە و خوێندویەتیەوە... كەس نەبوە دەستی بگرێ و لە گێژاوی دەرێنێ و شارەزایەكی وای دەست نەكەوتوە ڕچەی هەواری زانستی ڕاستەقینەی بۆ دەستنیشان كاو لە هەڵدانەوەی پەری كتێبان بایەكی وا هەڵی نەكردوە تەمی گومان و دوو دڵی بڕەوێنێ. ناچار چۆتە ناو بیری بیر و لێكدانەوەی خۆی و زۆر بە ووردی بەراوردی كردوەو ژیرانە لە مێشكیا هەڵی سەنگاندوەو ئازانە تێكوڵی پڕو پوچی شكاندوەو لەمپەری كۆنەپەرستی پەڕاندوەو ئازادانە سەرو بنی كردوەو بۆی گەڕاوە.
لەو هەموو لێكدانەوەدا گەیشتۆتە ئەو قۆناغە كە تێ گەییوە هیچی لێ تێناگا! كە ئەمەش بەڕاستی پایەیەكی زۆر بەرزە لە زانستدا. سوقرات دەلێ من و خەڵكی ئاتینا نەزانین؛ من دەزانم كە نەزانم، بەڵام ئەوان ئەوەندە زانا نین كە بزانن نەزانن. ئەم جیاوازییە گەورەیەش ئەبێتە هۆی كوشتنم. یان پێغەمبەری ئیسلام فەرمویە خوایە وەك پێویستە تۆمان بۆ نەناسرا.
جا چوە لەسەر ئەو جێگە بڵندەوە ئاوڕێكی لەو خەڵكەی دەورو بەری داوەتەوە كە لە تاریكستانی نەزانی دا هەڵوەدان و بە نەشارەزایی وەنێو قوڕو چڵپاوی پڕو پوچ كەوتون و تێك هەڵدەنگون و خۆ لێك دەدەن و سەرەنگرێ دەبن. لاشیان وایە ڕێگە هەر ئەوەیە كە ئەوان گرتویانەتە بەرو زانست و هونەر هەر ئەو چەقەو گوڕە بن شڕەیە كە ئەوان پێیەوە خەریكن. بەزەی بەوانە دا هاتۆتەوە كە ناوی خۆیان ناوە هۆزان و پیتۆلی ڕۆژگار و بە عەبای فش و فۆل و مێزەری لەنگەری و شاڵی سەوزو كەشیدەی زەردو ڕیشی قەڵەمكار، خۆیان لە بەستەزمانان بە هەیبەت كردوەو مێشك و بیریان لە تێكوڵو پوچەڵ ئاخنیون و وازیان پێ لە كاكڵ هێناون! ئەم زەوییە ناناسن كەلەسەری دەژین، كەچی كێشەیانە داخوا عاسمان حەوتن یا نۆ؟! هەوگەڕ شاربەدەر دەكەن چونكە كوپەی دەسكردی ئەو مەی تێكراوە؛ بەڵام كولەكە سەراوی نابینن كە چەند لوس و لەبار هەڵخراوەتەوە! خۆیان هەزار گزی و دزی و دەسبڕی دەكەن و دەمیان ناوەتە بینەقاقای هەژارانەوە، خوێنیان دەمژن و كەلەپوری هەتیو و بێوەژنان ئەدەنە بن لیچ و شانازی بەوە دەكەن گۆیا مەی ناخۆنەوە! بە بزەیەكەوە ئەڵێ خۆزگە دزی و درۆكردنیش پیاوی سەرخۆش بكردایە، ئەوسا ئەمانزانی كێ بێ ووشیارە.
بە توڕەییەوە ڕوو لەو جەبریانە ئەكا كە لایان وایە چاكەو خراپە لەدەست مرۆ دا نییە و جەهەندەمی و بەهەشتی هەر لە ڕۆژی بناوانەوە ناونووس كراون. ئەلێ كەوایە سەركۆنەی مەستێك بۆ ئەكەن لەسەر مەی پەرستی؟ گالتە بەو كابرایە ئەكا كە لای وابووە گیانی پیاو ڕائەگوێزرێ و لەپاش مەرگی ئەچێتە بەر جانەوەرانەوە؛ ئەلێ كەوابێ هەڵدەگرێ ئەو كەرەی لمی پێ دەكێشن وەك تۆ مامۆستای چەقەخانەیەك بوبێ!
خەییام هیچ باوەڕی نەكردووە زەمین لەسەر پشتی گایەك بێ و بە سمكۆڵی كەری جرجاڵ لەبەریەك بچێ و تەمەنیشی پێنج یان شەش هەزار ساڵانە بێ. ئەو هێندەی بە لەمێژینە زانیوە لای وابوە هەر خاكێكی هەیە، پاشماوەی لاشەی مردوانە. لاشی وا نەبوە ئەم دەزگا گەورەو گرانە وا بە سوك و هاسانی و بەو زوانە تێك ئەچێ. جا ناچارە بڵێ لەنێوان گای زەمین و گای عاسماندا كەرەگەل دەژێ!
بە كوردی و بە كورتی، ئەو گفتانەی خەییام (كە بە ڕواڵەت دژی یەكتر دێنەوە) هەریەك وەرامێكی گرچوو بڕە، بۆ باوەڕێكی پڕ لە هەڵەی ئەو ڕۆژگارە. هەر لە دەمی خاوەنیانەوە وەریگرتوەو هەر بەویش دەمكوتی كردون.
.... خوێندنەوەی چوارینەکان ....